Zespół jelita drażliwego, nazywany potocznie zespołem jelita nadwrażliwego, to dolegliwość dotycząca niemal 1/3 chorych zgłaszających się do gastroenterologa z powodu dokuczliwych zaburzeń pracy przewodu pokarmowego. Zachęcamy do lektury poniższego wpisu, w którym omówione zostały szczegóły dotyczące przyczyn wystąpienia, przebiegu, metod diagnostyki i leczenia zespołu jelita drażliwego.
Co to jest zespół jelita drażliwego?
Zespół jelita drażliwego (IBS, ang. irritable bowel syndrome) to rodzaj czynnościowych zaburzeń pracy jelit, charakteryzujących się przede wszystkim zmianą rytmu wypróżnień (biegunka, zaparcie lub biegunka na przemian z zaparciem) oraz okresowo występującym bólem brzucha. Dolegliwość ta jest dość często spotykana w populacji i może dotykać nawet 11-15% Polaków, jednak nie wszyscy chorzy szukają pomocy medycznej.
Przyczyny zespołu jelita drażliwego
Pomimo wielu badań wciąż nie jest znana dokładna przyczyna zespołu jelita drażliwego. Pojawia się natomiast wiele teorii dotyczących powodów i możliwych ścieżek prowadzących do wystąpienia IBS. Obecnie najczęściej mówi się o zaburzeniach interakcji jelita-mózg.
Wśród najbardziej prawdopodobnych przyczyny zespołu jelita drażliwego znajduje się tzw. nadwrażliwość wisceralna. Jest to termin określający nadmierną reaktywność części układu nerwowego odpowiedzialnej za przewodzenie bodźców bólowych z narządów znajdujących się w jamie brzusznej. W efekcie prawidłowa perystaltyka jelit i normalna ilość gazów w jelicie może być odbierana przez organizm jako nadmiarowa i bolesna.
Jedną z kolejnych teorii jest występowanie nadmiarowych skurczów jelita grubego i cienkiego (tzw. jelito spastyczne), które mogą przyczyniać się do występowania bólu brzucha będącego jednym z kryteriów rozpoznania IBS. Nie jest jednak wciąż pewne czy wspomniane skurcze są przyczyną czy objawem IBS. U niektórych pacjentów obserwowane są również zaburzenia motoryki przewodu pokarmowego - zbyt szybkie, zbyt wolne lub nieregularne fale perystaltyczne mogą przyczyniać się do zmian w rytmie wypróżnień.
Flora bakteryjna w zespole jelita drażliwego
U chorych z zespołem jelita drażliwego obserwowane są znaczące różnice w składzie flory bakteryjnej jelit, względem zdrowej populacji. U części z pacjentów może również wystąpić przerost flory bakteryjnej jelita cienkiego tzw. SIBO (ang. small intestinal bacterial overgrowth). Niestety przy obecnym stanie wiedzy nie ma wciąż pewności czy wspomniane różnice i zaburzenia mogą być przyczyną czy objawem zespołu jelita drażliwego, pewne jest natomiast, że odgrywają one dużą rolę w przebiegu choroby.
Zdarza się, że pacjenci rozwijają objawy charakterystyczne dla IBS po poważnych infekcjach przewodu pokarmowego tzw. poinfekcyjny zespół jelita drażliwego. Szczególnie narażone na wystąpienie poinfekcyjnego IBS są osoby, które przeszły zakażenie Campylobacter, Salmonella i wirusami atakującymi przewód pokarmowy.
Zespół jelita drażliwego a alergie i nietolerancje
Jednym z trudnych do jasnego określenia jest związek alergii, nietolerancji i nadwrażliwości pokarmowych z występowaniem zespołu jelita drażliwego. U wielu pacjentów z IBS produkty zawierające newralgiczne składniki i pokarmy, takie jak np. laktoza czy nasiona roślin strączkowych mogą nasilać objawy, jednak trudno powiedzieć czy wystąpienie nietolerancji powoduje IBS, towarzyszy mu czy jest jednym z objawów choroby.
Ze względu na ryzyko pomylenia objawów nietolerancji pokarmowych z IBS, przed postawieniem rozpoznania zespołu jelita drażliwego zaleca się wykonanie testów oddechowych mających na celu wykluczenie nietolerancji laktozy i fruktozy.
Genetyka zespołu jelita drażliwego
Do tej pory nie udowodniono jednoznacznego genetycznego podłoża zespołu jelita drażliwego. Badania na rodzinach dotkniętych IBS, wskazują na niewielki wpływ genów na wystąpienie choroby, a wyniki badań dotyczących występowania choroby u bliźniąt są często przeciwstawne.
Kto jest najbardziej narażony na wystąpienie zespołu jelita drażliwego?
Zespół jelita drażliwego występuje stosunkowo częściej u kobiet niż u mężczyzn. Istotnymi czynnikami ryzyka jest przewlekły stres, zaburzenia snu oraz silna koncentracja na objawach somatycznych.
IBS współwystępuje dość często z fibromialgią, zespołem chronicznego zmęczenia, refluksem żołądkowo-przełykowym, dyspepsją czynnościową, bólem w klatce piersiowej o pochodzeniu pozasercowym oraz schorzeniami psychiatrycznymi takimi jak depresja, zaburzenia lękowe i somatyzacja.
Najczęstsze objawy zespołu jelita drażliwego
Podstawowymi objawami zespołu jelita drażliwego są zaburzenia rytmu wypróżnień (biegunka i/lub zaparcie) połączone z dolegliwościami bólowymi ze strony przewodu pokarmowego. Ból brzucha ma zwykle charakter skurczowy, może występować napadowo, przed lub po wypróżnieniu, może być nasilany przez stres lub spożycie posiłku. U części chorych mogą występować dodatkowe objawy choroby - wczesne uczucie pełności, wzdęcia brzucha, przelewanie, nadmierne oddawanie gazów, uczucie niepełnego wypróżnienia i obecność śluzu w kale. Pacjenci z IBS czasem skarżą się również na objawy ogólne takie jak utrata masy ciała, przewlekłe zmęczenie i zaburzenia nastroju.
Jak diagnozować zespół jelita drażliwego?
Diagnostyka zespołu jelita drażliwego opiera się zwykle na wykluczeniu innych przyczyn występowania wspomnianych dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego. Dotyczy to głównie schorzeń takich jak nieswoiste choroby zapalne jelit (choroba Leśniowskiego-Crohna i wrzodziejące zapalenie jelita grubego), celiakia, alergie i nietolerancje pokarmowe. Wiele z tych chorób miewa objawy zbliżone do tych występujących w zespole jelita drażliwego, ale ich leczenie wygląda inaczej, więc szczególnie istotne jest, by przeprowadzić odpowiednią diagnostykę różnicową.
Kryteria diagnostyczne zespołu jelita drażliwego
Do rozpoznania zespołu jelita drażliwego wymagana jest obecność 2 symptomów - zmiany rytmu wypróżnień i bólu brzucha. Najczęściej używanymi kryteriami są tzw. IV kryteria rzymskie, w myśl których do rozpoznania IBS niezbędne jest występowanie nawracającego bólu brzucha przynajmniej raz w tygodniu przez okres 3 miesięcy, połączonego ze zmianą rytmu wypróżnień lub konsystencji wypróżnień lub związkiem bólu z defekacją.
Zespół jelita drażliwego dzieli się również na podtypy wyróżniane na podstawie konsystencji wypróżnień:
- z dominującymi zaparciami,
- z dominującą biegunką,
- mieszany (gdy przynajmniej 1/4 wypróżnień to zaparcie, a 1/4 biegunka),
- nieokreślony (gdy pacjent spełnia kryteria rozpoznania, ale nie da się jasno wyróżnić typu wypróżnień).
Zespół jelita drażliwego - badania
Rozpoznanie zespołu jelita drażliwego opiera się obecnie na podawanych przez pacjenta objawach oraz jego ocenie konsystencji wypróżnień za pomocą bristolskiej skali uformowania stolce. Na ten moment brak jest markerów laboratoryjnych pozwalających potwierdzić rozpoznanie zespołu jelita drażliwego. Z tego powodu wykonuje się zwykle badania pozwalające potwierdzić lub wykluczyć inne choroby mogące dawać podobne objawy - wspomniane powyżej choroby zapalne jelit, celiakię, nietolerancje pokarmowe, zespołu rozrostu bakteryjnego jelita cienkiego czy zapalenie wyrostka robaczkowego.
Do podstawowych badań zalecanych przez lekarzy należą morfologia, CRP, przeciwciała IgG przeciwko transglutaminazie tkankowej i poziom TSH oznaczane z krwii oraz kalprotektyna w kale. Ten zestaw badań pozwala zwykle wykluczyć podłoże zapalne dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego, wstępnie wykluczyć obecność celiakii oraz zaburzeń funkcjonowania tarczycy. Uzupełniająco lekarz może zalecić wykonanie testów oddechowych, aby wykluczyć obecność SIBO i nietolerancji pokarmowych.
Jak leczyć zespół jelita drażliwego?
Według aktualnej wiedzy medycznej nie ma metody prowadzącej do całkowitego wyleczenia IBS. Jest to choroba przewlekła, a leczenie skupia się na uspokojeniu objawów zespołu jelita drażliwego za pomocą odpowiednio dobranej diety oraz leków wspomagających pracę jelit.
Dieta i styl życia w zespole jelita drażliwego
U części pacjentów z łagodnymi objawami choroby podstawową metodą prowadzącą do zmniejszenia nasilenia dolegliwości jest eliminacja produktów powodujących wzdęcia, dyskomfort trawienny oraz zaburzenia rytmu wypróżnień. Wśród najczęściej wymienianych są nasiona roślin strączkowych, warzywa kapustne i cebulowe, czasem również produkty zawierające laktozę, alkohol i kofeinę. Niemniej każdy pacjent może mieć swoją listę produktów, które są dla niego problematyczne, dlatego jednym z najważniejszych elementów żywienia w zespole jelita drażliwego jest uważna obserwacja zmian w samopoczuciu po spożyciu produktów potencjalnie problematycznych.
U chorych, w których wykluczenie produktów wzdymających nie przynosi wymiernej poprawy, za najskuteczniejszą terapię żywieniową uznaje się tak zwaną dietę low FODMAP. FODMAP to akronim od anglojęzycznej nazwy fermenable oligosccharides, disaccharides, monosaccharides and polyols. Dieta polega na ograniczeniu spożycia produktów, które zawierają łatwofermentujące oligosacharydy, disacharydy, monosacharydy oraz poliole. Zalicza się do nich węglowodany występujące w części zbóż, nasionach roślin strączkowych, warzywach kapustnych i cebulowych, fruktozę zawartą dużej ilości w niektórych owocach i laktozę występującą w mleku. Po ich spożyciu osoby z IBS mogą obserwować nasilenie objawów zespołu jelita drażliwego - nasilenie zaparcia lub wystąpienie biegunki, bólu brzucha, wzdęcia czy dyskomfortu trawiennego. Wynika to z zaburzenia trawienia i wchłaniania wspomnianych węglowodanów i polioli, które pozostając w przewodzie pokarmowym stanowią pożywkę dla bakterii jelitowych, co przyczynia się do zwiększonej produkcji gazów i może wywoływać wspomniane objawy zespołu jelita drażliwego. Dodatkowo część z składników z grupy FODMAP, pozostając w jelicie dłużej wykazuje działanie osmotycznie czynne, co oznacza, że ich obecność w świetle jelita ściąga do niego wodę z organizmu, co może wywoływać biegunkę u wrażliwych osób.
Ze względu na swój restrykcyjny charakter dieta low FODMAP powinna być zawsze wprowadzana pod opieką dietetyka, szczególnie u pacjentów z obniżoną masą ciałą. Zależnie od postaci zespołu jelita drażliwego efektu zmian żywieniowych można spodziewać się w ciągu zaledwie kilkunastu godzin (postać biegunkowa) lub dopiero po kilku tygodniach (postać zaparciowa). Okres ścisłej diety low FODMAP nie powinien przekraczać 6 tygodni, a po upływie tego czas należy stopniowo rozszerzać dietę o produkty z większą zawartością FODMAP, obserwując samopoczucie. Ten etap jest szczególnie ważny, gdyż pozwala sprawdzić reakcję z każdą z wykluczonych grup produktów i zapewnić możliwie największą różnorodność diety z możliwie najmniejszą ilością eliminacji.
Jeśli w okresie ścisłej diety low FODMAP nie obserwuje się poprawy samopoczucia, należy ponownie skonsultować się z dietetykiem, by zweryfikować poprawność stosowania diety i omówić wszystkie jej newralgiczne punkty. Jeśli dieta stosowana jest w pełni zgodnie z zaleceniami, a poprawa nie następuje, jej dalsze stosowanie nie jest zalecane.
Jednym z elementów stylu życia, które mogą znacząco wpłynąć na przebieg zespołu jelita drażliwego jest zwiększenie aktywności fizycznej. Codzienna dawka ruchu może nie tylko skutecznie zmniejszać odczuwane dolegliwości - badania wskazują również na jej działanie zmniejszające ryzyko nasilenia już występujących objawów, a więc pogorszenia przebiegu choroby.
Leki przeciwzapalne i probiotyki
Leczenie farmakologiczne zespołu jelita drażliwego skupia się głównie na poprawie funkcjonowania przewodu pokarmowego w zakresie dolegliwości, które są dla pacjenta najbardziej dokuczliwe. Dlatego w przypadku nasilonej biegunki zaleca się leki przeciwbiegunkowe, przy zaparciach - leki zwiększające uwodnienie kału lub pobudzające perystaltykę jelit, przy skurczowym bólu brzucha - leki rozkurczowe, przy wzdęciach - leki zmniejszające ilość gazów etc.
Sporadycznie lekarz może zalecić również trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne w niskiej dawce, które poza swoim oczywistym działaniem leczniczym w chorobach psychiatrycznych, przy okazji zmniejszają aktywność motoryczną przewodu pokarmowego i mogą zmniejszyć odczuwanie bólu brzucha podczas długotrwałej terapii. Niestety analogiczne działania nie zostało nadal jednoznacznie udowodnione w wypadku dwóch pozostałych grup leków przeciwdepresyjnych - inhibitorów zwrotnego wychwytu serotoniny ani inhibitorów zwrotnego wychwytu serotoniny i noradrenaliny.
Wśród często stosowanych leków, u pacjentów, którzy nie osiągnęli satysfakcjonującej poprawy samopoczucia, znajduje się antybiotyk działający wybiórczo na niekorzystne szczepy bakterii jelitowych - ryfaksimina. Mimo iż najczęściej stosowany jest u pacjentów z SIBO, jego skuteczność wśród pacjentów z IBS została udowodniona w badaniach klinicznych.
Choć dziś wiemy, że jednym z elementów IBS są zaburzenia składu flory jelitowej, niestety wciąż nie ma pełnej zgody, co do skuteczności probiotykoterapii w leczeniu zespołu jelita drażliwego. Badania kliniczne z użyciem różnych szczepów bakterii nadal nie dają jednoznacznej odpowiedzi na temat długofalowych korzyści z zażywania probiotyków. Wydaje się, że największe korzyści z probiotykoterapii odnoszą pacjenci z podtypem IBS z dominującą biegunką, jednak nie ma oficjalnych zaleceń dotyczących suplementacji konkretnymi szczepami bakterii.
Na rynku pojawiają się również leki ziołowe o ogólnym działaniu poprawiającym trawienie, zmniejszającym uczucie wzdęcia i regulującym nieprawidłowy rytm wypróżnień. Dobrze skomponowane preparaty ziołowe, o statusie leku lub wyrobu medycznego, mogą okazać się dobrym wsparciem w wypadku łagodnych objawów IBS, jednak ich stosowanie warto zgłosić lekarzowi prowadzącemu.
Perspektywy leczenia zespołu jelita drażliwego
Wciąż trwają badania nad sposobami leczenia zespołu jelita drażliwego. Poza terapiami lekowymi, badane są też interwencje dotyczące modyfikacji flory bakteryjnej przewodu pokarmowego. Nie dotyczy to jedynie wspomnianych powyżej probiotyków, ale również przeszczepu flory bakteryjnej jelit (ang. FMT), która potencjalnie mogłaby poprawić skład całej flory jelitowej, nie tylko wzbogacić ją o wybrany szczep bakterii. Jest to obiecujący kierunek badań, jednak wciąż nie ma jednoznacznego potwierdzenia, jak wygląda długofalowa skuteczność FMT u pacjentów z zespołem jelita drażliwego.
W dobie rosnącego zainteresowania ludzkim mikrobiomem oraz coraz skuteczniejszymi metodami diagnostycznymi, kwestią czasu jest pojawienie się większej ilości badań naukowych, skupionych na genezie, rozpoznawaniu i leczeniu zespołu jelita drażliwego.
W Centrum Medycznym Melita Medical oferujemy naszym pacjentom dostęp do specjalistów praktyków, którzy doskonale zdają sobie sprawę z ciągłego rozwoju medycyny i nowych metod diagnostyki oraz leczenia IBS. Ich wiedza i umiejętności pozwalają zapewnić chorym z zespołem jelita drażliwego odpowiednio szybką i profesjonalną pomoc w multidyscyplinarnym zespole.
Bibliografia:
- Lacy BE, Pimentel M, Brenner DM, Chey WD, Keefer LA, Long MD, et al. ACG Clinical Guideline: Management of Irritable Bowel Syndrome. Am J Gastroenterol. 2021;116:17–44.
- Chey WD, Hashash JG, Manning L, Chang L. AGA Clinical Practice Update on the Role of Diet in Irritable Bowel Syndrome: Expert Review. Gastroenterology. 2022;162:1737-1745.e5.
- Zhou S, Liu X, Wang X, Xi F, Luo X, Yao L, et al. Pharmacological and non-pharmacological treatments for irritable bowel syndrome: Protocol for a systematic review and network meta-analysis. Medicine (Baltimore). 2019;98:e16446.
- Chang L, Sultan S, Lembo A, Verne GN, Smalley W, Heidelbaugh JJ. AGA Clinical Practice Guideline on the Pharmacological Management of Irritable Bowel Syndrome With Constipation. Gastroenterology. 2022;163:118–36.
- Lembo A, Sultan S, Chang L, Heidelbaugh JJ, Smalley W, Verne GN. AGA Clinical Practice Guideline on the Pharmacological Management of Irritable Bowel Syndrome With Diarrhea. Gastroenterology. 2022;163:137–51.
- https://medcena.pl/czy-wino-moze-wywolac-biegunke/
- https://medcena.pl/biegunka-po-burakach-dlaczego-tak-sie-dzieje-jak-sobie-z-nia-poradzic/
